ARABULUCULUK TÜRLERİ
Av. HALE GÜNDÜZ
ARABULUCULUK TÜRLERİ
ÖZ
Niteliği itibarıyla esnek bir yapıda olan arabuluculuk süreci, uyuşmazlığın dinamiklerine göre farklı şekillerde yürütülebilmektedir. Bu uğurda farklı türler geliştirilmiştir. Böylece, uyuşmazlığın yerine, konusuna, taraflarına uygun düşecek arabuluculuk türleri; sürecin daha işlevsel hale gelmesini sağlar. Nihayetinde uyuşmazlığın çözümünü kolaylaştıran arabuluculuk türleri, tarafları anlaştırırken toplumsal barışın gelişimine de hizmet eder.
TYPES OF MEDIATION
ABSTRACT
The process of mediation which has a flexible structure in respect of its own nature can be executed in different ways depending on the dynamics of conflict. For this purpose, various types are developed / formed. Thus, the types of mediation that will be suitable for the place, subject matter and parties of the conflict provide that the process become functional. Eventually, the types of mediation which ease resolution of the conflict both accord the parties and serve to the development of social peace.
I.GİRİŞ
Uyuşmazlığın ekonomik, süratli, barışçıl şekilde çözümüne hizmet eden arabuluculuk yöntemi, çeşitlendirilerek daha da işlevsel hale getirilmiştir. Uyuşmazlığın etkili çözümü için hangi tür arabuluculuk yönteminin uygulanacağının belirlenmesi bakımından arabuluculuk türleri, incelenmeye değerdir.
Çalışmamızda öncelikle kısaca arabuluculuk kavramı açıklanmış, ardından arabuluculuk türleri çeşitli ayrımlara göre tasnif edilmiştir. Yasal dayanağına, icra edilme biçimine, süjelerin sayısına, tarafların fiziksel temasına göre tasnif edilen ve diğer arabuluculuk türlerinde sürecin nasıl yürütüldüğü ele alınmıştır.
Çalışmamız, değerlendirmelerimizi içeren sonuç bölümü ile nihayete erdirilmiştir.
II.ARABULUCULUK KAVRAMI
Tarafı olmadığı bir uyuşmazlığın taraflarını, çeşitli müzakere toplantıları organize etmek suretiyle anlaştırma amacı güden kişinin yürütmüş olduğu bu çözüm süreci, arabuluculuk olarak adlandırılmaktadır[1]. Anılan çözüm sürecinin sonunda genellikle yazıya aktarılıp imza altına alındığında anlaşma, taraflar bakımından bağlayıcı hale gelir[2].
Arabuluculuğun temel amacı uyuşmazlık çözümüdür. Tarafların gönüllülük esası çerçevesinde[3], mahkeme yargılamasına başvurmaksızın kendi yol haritalarını belirlemeleri, toplumsal barışa da katkı sağlar[4]. Taraflar arasındaki uyuşmazlık aleni hale gelmemiş olur ve en kısa sürede çözüme kavuşur.
Arabuluculuk süreci, tek bir kalıp içerisinde yürütülmemekte olup birbirinden farklı uyuşmazlıklar için çeşitli türler geliştirilmiştir. Böylece uyuşmazlığın somut problemlerine uygun şekilde farklı yöntemlerden faydalanmak mümkün olmaktadır. Nitekim ülkeler arasında da farklı arabuluculuk türlerinin uygulandığı görülmektedir. Türler arasındaki belirleyici ayrım; arabulucunun süreçteki rolü, yaklaşımın hak yahut menfaat temeline dayanması, sürecin gelişim şekli olmaktadır[5].
III.YASAL DAYANAĞINA GÖRE ARABULUCULUK
A.Geleneksel Arabuluculuk
Arabuluculuk faaliyetinin, herhangi bir yasal dayanak olmaksızın gerçekleştirilmesine, geleneksel arabuluculuk (adi arabuluculuk) adı verilmektedir. Bu arabuluculuk türünde, tarafların seçtiği herhangi bir kimse arabuluculuk yapabilmektedir. Genellikle tarafların içinde bulunduğu toplum nezdinde saygın kimseler, bu arabuluculuk türünde arabulucu görevini üstlenmektedir. Tarafların sulh anlaşmasına uyum sağlamaması halinde ise anlaşmanın icrası, genel hükümlere göre yerine getirilir[6].
B.Nitelikli Arabuluculuk
Arabuluculuk faaliyetinin yasal mevzuata dayalı olarak gerçekleştirilen türüne, nitelikli arabuluculuk adı verilmektedir[7]. Nitelikli arabuluculuk, sicile kayıtlı arabulucular tarafından icra edilebilmektedir. Söz konusu faaliyet yürütülürken kanunda yer alan emredici hükümler nazara alınır. Nitelikli arabuluculuk, dava şartı arabuluculuk ve ihtiyari arabuluculuk olmak üzere iki şekilde söz konusu olabilir. Dava şartı arabuluculuk, kanunun tarafları dava açmadan önce arabulucuya başvurma zorunluluğu getirdiği arabuluculuk türüdür. 6325 sayılı Arabuluculuk Kanunu’nun 18/A maddesinde dava şartı arabuluculuk prosedürü detayları ile açıklanmıştır. Kanun tarafından zorunlu tutulmaksızın tarafların gönüllü bir şekilde uyuşmazlığı arabuluculuk yolu ile çözmeyi seçtikleri yöntem ise ihtiyari arabuluculuk olarak nitelendirilmektedir.
IV.İCRA EDİLME BİÇİMİNE GÖRE ARABULUCULUK
A.Kolaylaştırıcı Arabuluculuk
Kolaylaştırıcı arabuluculuk, bir diğer adıyla yönlendirici arabuluculuk, Akan’a göre arabuluculuğun en saf halidir[8]. Kolaylaştırıcı arabuluculukta taraflar, sürece bizzat katılır ve arabulucunun rolü, tarafların arasındaki iletişim kanallarını açmaktır[9]. Bu arabuluculuk türünde arabulucu taraflara herhangi bir çözüm empoze etmez, tarafların birbirleri ile daha iyi iletişim kurmalarını sağlayarak onların kendi çözümlerine ulaşmalarını sağlar.
Arabulucu, çok sayıda yüz yüze toplantı organize ederek taraflar arasındaki iletişimi geliştirir. Taraflara olabildiğince az müdahale eder. Hukuki bilgilendirmede bulunmaz, taraflara tavsiyede bulunmaz[10]. Anlatmaktan ziyade soru sormak suretiyle taraflara farklı bakış açıları kazandırma gayesi içerisindedir.
B.Değerlendirici Arabuluculuk
Değerlendirici arabulucu, taraflara hukuki bilgi ve tavsiye vererek mahkeme yahut hakem tarafından verilebilecek karara yönelik çıkarımlarını taraflar ile paylaşır. Değerlendirici arabulucu, taraflara güçlü ve zayıf yönlerini belirtebilir[11], tarafların menfaatlerinden ziyade hakları üzerine yoğunlaşır. Değerlendirici arabulucu, tarafların yargılamaya gitmeleri halinde fazla iyimser bir beklenti içerisinde oldukları ihtimalde tarafların izin verdiği ölçüde tecrübelerini paylaşır ve sürece gerçekçi bir bakış açısı kazandırır[12].
C.Transformatif Arabuluculuk
Transformatif, bir diğer adıyla dönüştürücü arabuluculuk türü, tarafları uyuşmazlığın çözümü sürecinde daha güçlü bireylere dönüştürerek çözüme ulaşmalarını hedeflemektedir. Taraflar sürece aktif bir biçimde katılır, mücadele yeteneğini kuvvetlendirir[13]. Sürecin sonunda taraflar kendi çözümlerini üretmiş hale gelirler. Bu arabuluculuk türünde; arabulucular öncelikle kendi işlevlerini açıklayarak bir açılış konuşması yapar, sonucun tüm sorumluluğunu taraflara bırakır. Tarafların görüşleri hakkında önyargılı olmaktan kaçınır ve tercihi onlara bırakır. Tarafların yeterliliği konusunda iyimser olur, duygularını yansıtmasına izin verir. Tarafların şüphelerini keşfederek, gri alanları berraklığa kavuşturur. Müzakerelerde dinleyici olarak kalıp bugüne odaklanırlar. Bununla birlikte geçmişi de göz önünde bulundururlar. Uyuşmazlıkların birbirini izlemesi noktasında müdahaleyi gözlemlerler. Sonuç olarak taraflara güç vererek başardıklarını hissettirirler. Bu tür arabuluculukta büyük bir başarı beklenmemekte olup taraflarca tamamen uzlaşma aranmamaktadır. Taraflar daha küçük çaplı başarıları ile uzun vadedeki sonucu tespit ederek ilişki biçimlerini belirlerler[14].
V.SÜJELERİN SAYISINA GÖRE ARABULUCULUK
A.Birden Fazla Taraf Yer Alan Arabuluculuk Süreci
İkiden fazla tarafın bulunduğu arabuluculuk süreçlerinde, arabulucunun hassas davranması ve süreci taraf sayısına uygun şekilde koordine etmesi gerekmektedir. Bu noktada arabulucu görüşmeyi yapacağı mekânı iyi seçmeli, masa şekli ve oturma düzenini önemle belirlemelidir. Sürecin daha aktif şekilde ilerlemesi bakımından belgeleri, tarafların konuşma sırasını ve uyuşmazlığın sistematiğini hazırlamalıdır[15].
B.Birden Fazla Arabulucunun Yer Aldığı Arabuluculuk Süreci
Taraf sayısının birden fazla olması mümkün olduğu gibi arabuluculuk sürecinde birden fazla arabulucudan da destek alınması mümkündür. Birden fazla arabulucunun bulunması halinde arabulucular takım halinde çalışır, bir arabulucunun eksik kaldığı noktayı diğer bir arabulucu tamamlayarak sürecin daha verimli ilerlemesini sağlamaya gayret ederler. Bu noktada birden fazla arabulucunun farklı özelliklere sahip olması, örneğin kadın-erkek[16] olmaları, farklı alanlarda uzmanlaşmış olmaları, farklı mizaçlarda olmaları süreci kolaylaştırır. Ancak birden fazla arabulucunun sürece dahil olması; karışıklığa sebebiyet verme ihtimali, bir tarafın diğer taraf üzerinde baskı kurması ve aralarında statü çatışması ortaya çıkabileceği gibi gerekçelerle eleştirilmektedir. Kanaatimizce süreçte birden fazla arabulucunun yer alması süreci verimli hale getirir. Zira bir tarafın zayıf kaldığı noktada diğer taraf devreye girecek ve birden fazla arabulucuya yapılan masraf da uzun vadede daha ekonomik bir sonuca ulaşılmasını sağlayacaktır.
VI.FİZİKSEL TEMASA GÖRE ARABULUCULUK
A.Telefon İle Arabuluculuk
Uyuşmazlık konusunun düşük miktarlı alacaklardan ibaret olması halinde, arabuluculuk sürecinin yalnızca telefon görüşmeleri ile nihayete erdirilmesi mümkündür. Ortaya çıkacak maliyetin uyuşmazlık bedeli ile de ölçülü olması, söz konusu arabuluculuk türünü yaygın hale getirmiştir. Telefon görüşmeleri sonucu taraflar arasında anlaşma sağlanması mümkün olmaktadır[17].
B.Çevrimiçi Arabuluculuk
Tarafların fiziken bir araya gelmesinin zor ve maliyetli olduğu ihtimallerde çevrimiçi hizmet sağlayıcılarından faydalanılması mümkündür. Böylece telekonferans yöntemi gibi servis sağlayıcılar, tarafları anlık çevrimiçi şekilde bir araya getirir ve uyuşmazlık çözüm sürecini kolaylaştırır[18].
VII.DİĞER ARABULUCULUK TÜRLERİ
A.Vakıaya Dayalı Arabuluculuk
Olaylarda bilgi eksikliği ve olayların taraflarca farklı yorumlanması halinde, vakıaya dayalı arabuluculuk yöntemi uygulanır. Söz konusu yöntem ile vakıalar aydınlatılarak taraflara bir anlaşma yolu tavsiye edilir, mahkeme yahut hakeme gidilirse sarf edilecek masraflar ve ulaşılacak sonuç hususunda taraflar bilgilendirilir[19].
B.Servis Arabuluculuğu
Tarafların geçici olarak fiziksel iletişimde bulunamamaları halinde arabulucu bir diğer tarafı temsil ederek taraflar arasında gidip gelmekte, taraflar arası mesajları iletmektedir. Böylece yüz yüze gelmek istemeyen ve birtakım bilgileri paylaşmak istemeyen taraflar arabulucu aracılığıyla söz konusu endişelerinden sıyrılmış olurlar. Diğer yandan bu model, arabulucunun taraflar ile çok sık görüşme yaparak onları temsil etme ihtimalinde tarafsızlıklarına gölge düşme ve manipüle olma ihtimalleri yüksek olması bakımından tehlikelidir. Bununla birlikte gizlilik ilkesinin korunması da zorluk teşkil eder[20].
C.Feinberg Modelinde Arabuluculuk
Feinberg arabuluculuk modeli, dört safhadan oluşmaktadır[21]: ilk aşamada, arabulucu kendini tanıtarak süreci açıklar. Gerekli belgeleri temin eder. İkinci aşamada, ilk arabuluculuk görüşmesi gerçekleşir, taraflar yazılı bir özet hazırlayarak kendi argümanlarını ortaya koyarlar. Üçüncü aşamada, arabulucu, taraflara ayrı anlaşma teklifi sunar. Her bir taraf karşı tarafın teklife ilişkin tepkisinden habersizdir. Son aşamada bütün tarafları memnun edecek ortak bir anlaşma yapılabilmesi için özel görüşmeler yapılır.
SONUÇ
Arabuluculuk türleri incelendiğinde, uyuşmazlığın çözümü için birbirinden farklı yöntemlerin geliştirildiği görülmektedir. Kanunumuz, kolaylaştırıcı arabuluculuk türü esas alınarak hazırlanmıştır. Bununla birlikte ülkemizdeki uygulamada arabulucu çözüm önerisi sunabilmektedir. Ülkemizde arabuluculuk sürecini, arabuluculuk siciline kayıtlı bulunan hukukçular yürütmektedir.
Kanaatimizce uygulamada tek bir yöntem benimsenmemeli, uyuşmazlıkların türlerine göre farklı arabuluculuk yöntemlerinden yararlanılabilmelidir. Örneğin, anlaşmaya varma yolunda somut uyuşmazlıkta en etkili olacak arabulucu vasıfları belirlenerek arabuluculuğun türü belirlenebilir. Bir uyuşmazlıkta değerlendirici arabuluculuk etkin sonuç verebilecek iken diğer bir uyuşmazlıkta kolaylaştırıcı arabuluculuk sonuç verebilir.
Zaman zaman birden fazla arabulucudan yararlanmak, süreci olumlu etkilemaktedir. Tarafları anlaştıracak kimsenin mizacı, etnik kökeni, cinsiyeti dahi tarafları birbirine yakınlaştırma noktasında rol oynayabilir. Tüm bunlarla birlikte uyuşmazlığın mali boyutu, fiziksel imkânlar da değerlendirilmeli ve sürecin anlaşmaya en verimli şekilde ulaşması için ortaya konan bütün imkânlardan faydalanılmalıdır.
KISALTMALAR
C. : Cilt
m. : Madde
MÜHF-HAD : Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları Dergisi
s. : Sayfa
S. : Sayı
vd. : Ve devamı
Y. : Yıl
BİBLİYOGRAFYA
AKAN, Pınar; “Deniz Hukukunda Alternatif Çözüm Yolları”, MÜHF-HAD, 6102 Sayılı Yeni Türk Ticaret Kanunu’nu Beklerken (10-11-12 Mayıs 2012 Sempozyum), C. 18, S. 2, Y. 2012, s. 465-476.
AKAN, Pınar; Arabuluculuk ve Deniz Hukuku’na İlişkin İhtilaflarda Uygulanması, Ankara 2013.
Ed. YEŞİLIRMAK, Ali (Ed. KEKEÇ, Elif Kısmet); Temel Arabuluculuk Eğitimi Katılımcı Kitabı, https://adb.adalet.gov.tr/Resimler/SayfaDokuman/2712202116532521.11.pdf, E.T. 13.6.2022.
EROL, Muammer; Türk Hukukunda Arabuluculuk ve Teşkilatlanması, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2018.
GOODMAN, Andrew; Arabuluculuğa Hazırlanmak, Arabuluculuktan Yararlanacaklar İçin Rehber E-Kitap, https://adb.adalet.gov.tr/Resimler/SayfaDokuman/1412021155340Arabuluculu%C4%9Fa%20Haz%C4%B1rlanmak.pdf, E.T. 13.06.2022.
TAŞPOLAT TUĞSAVUL, Arabuluculuk Kanun Tasarısı Çerçevesinde Türk Hukukunda Arabuluculuk, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2009.
[1] HUAK m. 2 – (1) b hükmünde arabuluculuk, “Sistematik teknikler uygulayarak, görüşmek ve müzakerelerde bulunmak amacıyla tarafları bir araya getiren, onların birbirlerini anlamalarını ve bu suretle çözümlerini kendilerinin üretmesini sağlamak için aralarında iletişim sürecinin kurulmasını gerçekleştiren, tarafların çözüm üretemediklerinin ortaya çıkması hâlinde çözüm önerisi de getirebilen, uzmanlık eğitimi almış olan tarafsız ve bağımsız bir üçüncü kişinin katılımıyla ve ihtiyarî olarak yürütülen uyuşmazlık çözüm yöntemi” şeklinde tanımlanmaktadır.
[2] GOODMAN, Andrew; Arabuluculuğa Hazırlanmak, Arabuluculuktan Yararlanacaklar İçin Rehber E-Kitap, https://adb.adalet.gov.tr/Resimler/SayfaDokuman/1412021155340Arabuluculu%C4%9Fa%20Haz%C4%B1rlanmak.pdf, s.5, E.T. 13.06.2022.
[3] AKAN, Pınar; “Deniz Hukukunda Alternatif Çözüm Yolları”, MÜHF-HAD, 6102 Sayılı Yeni Türk Ticaret Kanunu’nu Beklerken (10-11-12 Mayıs 2012 Sempozyum), C. 18, S. 2, Y. 2012, s. 469.
[4] TAŞPOLAT TUĞSAVUL, Arabuluculuk Kanun Tasarısı Çerçevesinde Türk Hukukunda Arabuluculuk, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2009, s.4.
[5] EROL, Muammer; Türk Hukukunda Arabuluculuk ve Teşkilatlanması, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2018, s.22.
[6] Ed. YEŞİLIRMAK, Ali (Ed. KEKEÇ, Elif Kısmet); Temel Arabuluculuk Eğitimi Katılımcı Kitabı, https://adb.adalet.gov.tr/Resimler/SayfaDokuman/2712202116532521.11.pdf, s.35, E.T. 13.6.2022.
[7] Ed. YEŞİLIRMAK, Ali (Ed. KEKEÇ, Elif Kısmet), s. 36.
[8] AKAN, Pınar; Arabuluculuk ve Deniz Hukuku’na İlişkin İhtilaflarda Uygulanması, Ankara 2013, s. 47.
[9] AKAN, s. 48.
[10] Ed. YEŞİLIRMAK, Ali (Ed. KEKEÇ, Elif Kısmet), s. 36.
[11] Ed. YEŞİLIRMAK, Ali (Ed. KEKEÇ, Elif Kısmet), s. 37.
[12] AKAN, s. 50.
[13] Ed. YEŞİLIRMAK, Ali (Ed. KEKEÇ, Elif Kısmet), s. 37.
[14] AKAN, s. 54.
[15] AKAN, s. 54 vd.
[16] AKAN, s. 61-62.
[17] GOODMAN, s. 10.
[18] GOODMAN, s. 11.
[19] AKAN, s. 56.
[20] AKAN, s. 62 vd.
[21] AKAN, s. 64-65.